De kontaktn pet de gamoa’schòftn dernem ont pet òndra kulturalmodeln, hom trong, en de leiste zait aa, van a sait za vergreasern en an nèt boregen vurm de unterschittn, ont va de ònder za tea’ sa ausleschn.

Men versteat as sai’ vil de dinger ont de virm as trong – finz iaz a’ne dertea’s, zan an glick – za vermischn ont ausleschn groasa ont kloa’na tròchtn van Tol. De bichtestn ont mear kennt sai’ de Stela ont de Vosnòcht van Bètsche.

De Stela

En de zait va bainechtn, en a toal malder pastimmt va de tròcht, en de derver va Palai ont Vlarotz kimmp enviretrong der prauch va de Stela.

Gruppn va mander – as trong mit a groasa Stela as austellt ist pet a kearstuck af nen lònken stèck – singen en òlla de haiser kanzandler va de geimòchttròcht, af balsch ont latainesch. S nimmp toal en grupp ber as billt, ont a mentsch kimmp u’tsòk ver za nemmen au de opfern ver za lòng song Messn ver de òrmen sealn van lònt oder ver de noat va de Kirch.

De zboa lender van Tol sai’ gabiss platz en de beiln as de kanzandler va de Stela – a vòrt tsungen en de gònzn Alpn – gahòltn hom en de zait ont regelmesseg de tròcht van paraliturgesche ritual turch de jorhundert.

De familie bòrtn pet vrait as kimmp de Stela: s ist an moment en beil as men se zòmmtrèfft ont en beil as men denkt bos as men en sèll jor verpai hòt.

De Stela en Vlarotz

De Stela en Vlarotz kimmp trong en zboa malder: en mol van Earste van Jor ont va de Geimòcht, ont s kemmen pasuacht òlla de heff.

S kemmen tsungen drai kanzandler:

• Orsù innalziamo un canto,
• Tre re,
• Puer natus.

De Stela va Palai

De Stela en Palai kimmp trong en drai malder: en mol van Leiste van Jor en de heff va Auserpòch (s earste stuck van lònt), en mol van Earste van Jor en de heff va Inderpòch (s stuck mear aninn van lònt) ont en mol va de Geimòcht en òlla de sim òltn derver van lònt, as sai’ praktesch de bichtestn van lònt.

De koskrittn tea’ ausrichtn de Stela ont de trong sa bail de drai malder.

S kemmen tsungen sim kanzandler:

• Per tua somma clemenza,
• Tre re,
• Dolce felice notte,
• Iddio è benedetto,
• L’unico figlio,
• Oggi è quel giorno santo,
• Puer natus.

De Vosnòcht

Ver de bersntoler gamoa’schòft de vosnòcht vònk u’ schubet no de Geimòcht ont hòt an sin gèltsgott en de lòrven – a vòrt hòt men praucht lai an bel ver za lucken s tschicht – ont nou mear en tònz: der tònz a vòrt ist gaben de bichteste moglechket ver de jungen va de gamoa’schòft ont ver de derver za trèffen se.

De vosnòcht en Palai hòt der sai’ bichteste moment en Vòschnto (der leiste eirta va de vosnòcht), en beil as enviretrong kemmen virm za tea’, beirter ont aktn as òlbe de glaichen sai’. De tròcht van Bètscho ont de Bètscha – de zboa bichtestn figurn – ist gabèckslt en de zait, ober s plaip an groasn toalnemmen ont de jungen sechen sa nou abia an ausònder prauch as pet de zait naia bèrtn kriak hòt, u’gahenk en lem ont en de identitet va de kloa’ gamoa’schòft.

De lòrven

De bichtestn elementn van gabònt van Bètscho sai’: der huat gamòcht pet de haut van a goas, ont as rift pet zboa spitz verschea’nert pet vronzn ont gleckler, ont s hemet va baisn hu’nef zòmmpuntn pet an groasn girtl va haut as hèlft za hòlten anau de groas goba gamòcht petn heib. Der Bètscho ont de Bètscha hom s tschicht gònz schbòrz ont trong an stèck ont an pesn. De Bètscha ist u’galeik va baib pet a hiatl avn kopf. Der Oiartroger hòt u’ a schbòrzes gabònt van sunteger pet a toal vranzler, af de òcksln der trok de kraks bou as galeik kemmen de oier. Der kimmp gahoasn teit aa.

Bos as passiart en sèll to

En de vria van eirta van leiste to vosnòcht, de drai lòrven vòngen u’ za leing se u’ kan Vròttn ont dòra gea’ sa schubet haus ver haus za sa’n guata ont vil dinger. De zboa gea’ envire gahasse ont pet groasa hipf, der dritte enveze geat dèster ont lònksom turch de beng ont nimmp au van familie de opfer van oier.

An bichtege moment van prauch ist der fintege toat van Bètscho ont va de Bètscha. Benn as der Bètscho avn pourn ist, de Bètscha lest der testament van Bètscho. Benn as de Bètscha avn pourn ist, der Bètscho lest der testament va de Bètscha. En testament kemmen gariaft de koskrittn van gònze lònt; de Bètsche nemmen der plòtz van eltern van òlla de jungen va de gamoa’schòft. Der testament kimmp galesn pet òcht ont lòch, avai s passiart an spil petn beil as gabèckslt kemmen de regln van erbn: s zaig va de familia va de diarn kemmen gem en pua ont s zaig va de familia van pua kemmen gem en de diarn. Schubet derno kemmen ausgem de turtn kocht van diarnen va dorf, en beil as men en mol vouraus pfrok hòt de nochrichtn za prauchen ver en testament.

De vosnòcht rift benn as de sunn anogeat petn verprennen va de gòbba van Bètscho ont van kòrtn van testament. De gamoa’schòft geat derno en de Schèrzerbis, bou as verprennt kimmp der Vòschn paroatet vouraus.

Òndra tròchtn

Schubet no mitternòcht, geat men en de zait va de Vòst, as rift pet de oastern. En de doi zait de oier sai’ bider bichte, abia spiln ont abia dekorazion, ver de kinder ont de graosn aa.

Moi ist s mu’net van umdonk, van petn ont van pellegrinaggi, as en leistagest aa gamòcht kemmen.

En summer sai’ de mearestn kirchteger, bou as òlla de derver der tònz trong abia bichteste moment za vaiern.

De na’m af bersntolerisch van leistn drai mu’netn, zoachen as vriarer en de sèlln mu’netn bichtegen ta gahòp hòt: schanmikeal (= de zait van Hailege Michele), òllderhaileng (= de zait za denken òlla de hailegen) ont schantònderer (= de zait van Hailege Andrea).

Abia zoach as an punt gip pet de taitsch bèlt, en a toal derver kimmp pfaiert der S. Nicolò (af de 6 van schantònderer), der richtege to van u’vòng va de zait va Bainechtn.

En de malder vour de drai bichtestn fèstn (Bainechtn, Earste van Jor ont Geimòcht) – de rachmalder – hòt men nèt gamecht gea’ en de balder. Vil familie en zboate ont dritte rachmol trong envire der millesem, as ist an buntsch ver za schitzn s haus turch en petn ont en schraim af de tirn der numer van nai jor ont de schrift “K.M.B.

De bichtestn elementn van gabònt van Bètscho sai’: der huat gamòcht pet de haut van a goas, ont as rift pet zboa spitz verschea’nert pet vronzn ont gleckler, ont s hemet va baisn hu’nef zòmmpuntn pet an groasn girtl va haut as hèlft za hòlten anau de groas goba gamòcht petn heib. Der Bètscho ont de Bètscha hom s tschicht gònz schbòrz ont trong an stèck ont an pesn. De Bètscha ist u’galeik va baib pet a hiatl avn kopf. Der Oiartroger hòt u’ a schbòrzes gabònt van sunteger pet a toal vranzler, af de òcksln der trok de kraks bou as galeik kemmen de oier. Der kimmp gahoasn teit aa.